- Parroquia de Bértoa
Unha casa prove n’aldea de Bértoa. Porta ô foro direita; fenestra a esquerda; porta lateral a esquerda, que a da a cuciña e ô curral. Debaixo d’a fenestra, un sarillo. Primeiro térmo, a direita, unha hucha grande e vella; a esquerda, unha artesa. Segundo térmo, a esquerda, antr’a porta d’a cuciña y-a fenestra, unha lacea grande separada d’a parede. O centro, unha mesa, alguns tallos e varios trevexos, repartidos pol’a escea. Colgarán d’as paredes alguns cadros afumados e descooridos pol’o tempo. Unha tarandeira con algunha roupa. E pol’a mañán.
Localización do panel: casa natal de Xesús San Luís Romero (rúa Saúde).
- Parroquia de Cances
ESCEA I
PASCOALA pineirando o pé d’artesa; vestirá refaixo bermello, mandil de picote, pano ô seo, e á cabeza pañoleta de lan.
Carón d’a artesa, pineirando, canta:
«Para San Pedro de Cances
Vaise pol’a Bugalleira,
Con catro netos n’a bota
Y-un peso n’a faldriqueira».
- Parroquia de Rebordelos
ESCEA IV
DITA e o FIDALGO que entra pol’o foro. Vestirá pantalón e chaqueta de pana e sombreiro branco. Usará barba. Párase n’a porta d’o sobrado ollando con curiosidade.
FIDALGO. Bos días che dea Dios.
PASCOALA. (Deixando de pineirar).
Chegue osté moi ledo a velos.
FIDALGO. (Pousando a escopeta n’a hucha).
En apertal’os farelos,
Ansea vou vendo que pós.
PASCOALA. Traballo danme d’abondo.
Qu’e moi toupida a pineira.
FIDALGO. ¿O teu home?
PASCOALA. Vay n’a feira.
FIDALGO. ¿E teu sogro?
PASCOALA. Aló n’o fondo
D’as chouzas de Rebordelos
Rouzar un pouco d’estrume;
Un para corte, algún pro lume.
¿Vostede quixera velos?
Xesús San Luís Romero naceu en Carballo o 9 de setembro de 1872, na rúa da Saúde, numerada daquela co 81. Os seus pais eran Francisco San Luís, e Eugenia Romero, naturais de Noia. O pai fora presidente do Comité Republicano e síndico do concello de Carballo na I República (1873).
Xesús San Luís Romero era o menor de seis irmáns. A Ramón, agrarista, dedicaralle a súa obra O fidalgo (1918). Este irmán evolucionará a posturas máis tradicionalistas posteriormente, sendo alcalde de Carballo no Bienio Conservador (1933-1935).
Vai á escola dos 8 aos 12 anos con Ramón Pérez Villamil e acude en moitas ocasións á boa biblioteca que había no Pazo de Vilar de Francos (Artes). Axiña púxose a traballar como aprendiz de zapateiro na industria dos pais. Aos vinte anos, decembro de 1891, despois de morrer súa nai, emigrou á Arxentina, onde casará o 8 de setembro de 1900 con Manuela Iglesias Sampaio (Noceda, Lalín), con quen terá 5 fillos. Dous deles morrerán moi novos. O
primeiro, Eugenio, nace na emigración. En Arxentina escribirá moito e ben. En 1902 volveu a Galiza, establecéndose en 1908 como industrial zapateiro en Santiago de Compostela. Seu pai morre en Carballo en 1905 con 73 anos. Retomou a escrita e colaborou en varios xornais (como La Defensa, El Látigo ou La Campana) con composicións anticaciquís, cun espírito de loita agraria na liña de Solidaridad Gallega e outras organizacións agraristas. En 1910 faise socio do Centro Republicano, do que será directivo; pertence á masonería e forma parte do famoso Pacto de Lestrove (16 de marzo 1930), do que xurde a Federación Republicana Galega (FRG). Nas eleccións de 1931 foi elixido concelleiro e será tamén tenente de alcalde. Coa guerra e o franquismo padecerá cárcere e multas.
Ao quedar viúvo, en 1946, pasa longas temporadas en Turces (Touro), onde a súa filla Dores era mestra. Morre en Compostela o 22 de setembro de 1966.
De Crónicas de Carballo II, de Xan M. Fraga Rodríguez. A.C. Lumieira, 2004.
O Concello de Carballo presentou en decembro de 2012 o primeiro documental sobre a figura de Xesús San Luís Romero, un traballo que recolle testemuños, imaxes, literatura, historia e escenarios que permiten realizar un percorrido o máis aproximado posible pola vida e pola obra do ilustre autor carballés.
Podédelo ver na canle de Youtube do Concello de Carballo; preme na ligazón:
Poesía
Versos escritos en Buenos Aires e outros poemas. Edición de Alfonso Rey. Libraría Follas Novas, na colección Libros da Frouma, 1999.
A volta do bergantiñán. Editorial Nós, 1928.
Teatro
Unha fiada no Sarela (Unha noite no muíño), 1959.
Xenreira, 1951.
Rosiña, 1921.
O fidalgo. Tipografía de El eco de Santiago, 1918.
